Er is knap veel talent voor nodig om 99 keer een verhaal te vertellen over een twentysomething met een kort lontje, en nog wel op zo’n manier dat het een feest blijft voor de ogen. De Franse schrijver Raymond Queneau beschikte over dat talent.
Wat is nou datgene dat maakt dat je een boek blijft openslaan? Het plot, de personages? Misschien is het wel de verteller, degene die je bij de hand neemt en je door de wereld achter de gedrukte letters leidt. Misschien is het wel de authentieke toon die de verteller aanslaat, diens vertelstem, de stijl waarin het verhaal zich ontvouwt. Een goede verteller weet je aandacht te grijpen op elke pagina. En dat heeft Queneau als geen ander geweten.
Stijloefeningen laat zich het beste samenvatten als een soort documentatieverslag. De lezer is als het ware een ‘rechercheur’ die meerdere ‘getuigenissen’ leest over een incident dat zich heeft voltrokken aan het begin van de middag in de straten van het 20e-eeuwse Parijs. In dit geval zijn het er maar liefst 99. Iedere ‘getuige’ vertelt op een geheel eigen en al dan niet opmerkelijke manier wat er is gebeurd en dat is, om precies te zijn, niks bijzonders.
Het incident is belachelijk simpel en alledaags. Saai zelfs. Een jongeman met een lange nek en een vilten hoed valt uit tegen een oudere man in een volle bus. Na een korte woordenwisseling ploft de jongeman maar neer op een andere stoel. Later op de dag wordt hij opnieuw gespot. Deze keer met een vriend die hem adviseert om een extra knoop aan zijn jas te zetten. Dat was het. Het plot beslaat een half A5’je. Nee, meer gaat er niet gebeuren.
Het is alsof je gevangen zit in het hoofd van een geestige grappenmaker die maar blijft herschrijven.
(On)praktische eyeoper
Maar! Zodra je de pagina omslaat en de volgende vertelling van het incident leest en degene daarna, zul je begrijpen wat Queneau probeerde te doen en hoe vernuftig de insteek achter het boek eigenlijk is. Queneau wilde een reeks oefeningen ontwikkelen die schrijvers zouden kunnen helpen. De mogelijkheden van taal, de literaire middelen, de vele manieren waarop een verhaal verteld kan worden en hoe stijl belangrijker kan zijn dan inhoud.
Het resultaat is een experimentele eyeopener. ‘Aha, zo kan het dus ook’ zul je hardop zeggen na elke pagina. Elke vertelling verandert de verteller van persoonlijkheid, beroep, toon, taal, standpunt en stem. Het is alsof je gevangen zit in het hoofd van een geestige grappenmaker die maar blijft herschrijven.
Hoewel er een aantal vertellingen zijn die met gemak vijf sterren verdienen, is de waarheid dat de meeste van deze vertellingen helemaal niet goed werken voor het verhaal. In een echte roman zouden deze stijlen ontoepasbaar zijn. Neem bijvoorbeeld de verteller die alleen anagrammen gebruikt of de verteller die elk zelfstandig naamwoord aan een kleur van de regenboog koppelt; geinig maar onbegrijpelijk en geforceerd.
Aan de vertaling zal het in ieder geval niet liggen. Rudy Kousbroek heeft zijn stoute schoenen aangetrokken en de moeilijke taak op zich genomen om Exercices de style naar het Nederlands te vertalen. Het is al moeilijk genoeg om een hoog aangeschreven werk te vertalen, laat staan om de unieke taaleigen details en wendingen ervan te reconstrueren op een manier die een versie oplevert die de essentie van het origineel behoudt.
Stijloefeningen is een kans voor schrijvers om buiten de kaders te denken, om de woorden anders op een pagina te presenteren. De vertellingen zijn eigenzinnig, humoristisch, kort en inspirerend. Er bestaan eindeloze mogelijkheden om een eenvoudig verhaal te vertellen, zo blijkt. Ze zijn lang niet allemaal even praktisch, maar goed, soms wil je een experimentele bui hebben.
